آزنیک، گزارش می‌دهد؛

حق بر بازی کودکان از زیگموند فروید تا عصر هوش مصنوعی

کودکان به عنوان یکی از آسیب‌پذیرترین اقشار جوامع که طی سالیان متمادی به طرق و اشکال مختلفی مورد استثمار قرار گرفته‌اند بیش از هر فرد دیگری حق بر شادی و بازی و فعالیت‌های نشاط آور و سرگرم کننده را دارند. این حق در ابعاد مختلفی از زندگی کودکان ظهور می‌یابد از جمله حق بر آموزش و حق بر مشارکت در حیات فرهنگی، به عبارتی حق بر بازی کودکان پلی جهت تحقق هر چه بهتر دیگر حقوق کودک است.

به گزارش پایگاه تحلیلی خبری آزنیک، کودکان به عنوان یکی از آسیب‌پذیرترین اقشار جوامع که طی سالیان متمادی به طرق و اشکال مختلفی مورد استثمار قرار گرفته‌اند بیش از هر فرد دیگری حق بر شادی و بازی و فعالیت‌های نشاط آور و سرگرم کننده را دارند. این حق در ابعاد مختلفی از زندگی کودکان ظهور می‌یابد از جمله حق بر آموزش و حق بر مشارکت در حیات فرهنگی، به عبارتی حق بر بازی کودکان پلی جهت تحقق هر چه بهتر دیگر حقوق کودک است. بنابراین این حق به‌عنوان یکی از ابزارهای اساسی جهت آموزش، استعدادیابی، تقویت مهارت‌های فردی و اجتماعی و برقراری ارتباط و همدلی و دیگر موارد در کودک است. بازى در رشد جسمى انسان تأثیر مى‌گذارد. بازى یکى از مهمترین عواملى است که مى‌تواند باعث هماهنگى رشد کودک از لحاظ جسمی، روانى و اجتماعى گردد شاید بتوان گفت که این فایده بازى اولین و بدیهى‌ترین تأثیر بازى است و مسلماً در سلامت و شادابى جسم و روان تأثیر به‌سزائى دارد. بازى عاملى است که به‌وسیله‌ي آن مى‌توان نقاط قوت و ضعف خود را شناخت و این در واقع نوعى واقعیت آزمائى (Reality testing) است که بدان وسیله مى‌توان با شناخت خود به تقویت بیشتر نکات قوت و برطرف کردن نکات ضعف اقدام نمود. بازى تعیین‌کننده‌ جایگاه اجتماعى است، کودک از طریق بازى به فعالیت‌هاى مفرحى مى‌پردازد که در آن مقبولیت اجتماعى بیابد و هرچه در این راه موفق باشد جامعه‌پذیرى راحت و سهل‌ترى خواهد داشت، مشارکت، همکارى و رعایت حقوق دیگران و رعایت قوانین اجتماعى در بازى‌ها یاد گرفته مى‌شود.

 بازى وسیله ارتباط با کودک است، با استفاده از بازى مى‌توان با کودکان رابطه برقرار نمود در کودکان به‌علت اینکه از لحاظ کلامى به پختگى لازم نرسیده‌اند بازى مى‌تواند وسیله مؤثر ارتباط باشد، الفت و مؤانست با کودک از طریق بازى به راحتى صورت مى‌گیرد. کودک از طریق بازى علاقه اجتماعى (Social interest) را که نمادى از ظرفیت انسان براى تعامل با اجتماع است یاد مى‌گیرد.  بازى باعث شکوفائى شخصیت شده، در تکوین آن مؤثر مى‌باشد، با توجه به اینکه بازى نوعى بیان خود است و کودک از طریق آن خود را مى‌نمایاند لذا جهت شناخت نیازها، علایق، استعدادها و سایر ویژگى‌هاى شخصیتى شیوه‌اى مؤثر مى‌باشد. ورود به دنیاى کودک از طریق تجربیات بازى منجر به پیدایش نظام درمانى -بازى درمانى - Play Therapy شده است.

 روش برخورد کودک با بازی، انتخاب او و اهمیتى که بدان مى‌دهد همه بیانگر نگرش و رابطه او با محیط و چگونگى وابستگى او با هم‌نوعان خود است.  بازى‌ هاى کودک در رشد اجتماعى او مؤثر هستند زیرا شخصیت خود را چنان‌که هست در میدان بازى آشکار مى‌سازد، در بازى است که کودک نوع و میزان تصوّر و تخیّل، استعداد همکارى و معامله منصفانه خود را آشکار مى‌کند. بازى عامل مؤثر و مهمى در تعیین و تربیت ارزش‌هاى اجتماعى است. 

بازى نوعى تخلیه روانى است. به‌ویژه براى کودکانى که ابزار اساسى سازش با اجتماع یعنى زبان را کسب نکرده‌اند و قادر به بیان نیّات خود به‌صورت کلامى نمى‌باشند بازى مى‌تواند بهترین وسیله تخلیه روانى باشد، ارسطو نیز به این ویژگى اشاره داشته و گفته است که بعضى از ویژگى‌هاى روانى چون پرخاشگری، افسردگى و ... در بازى‌ برون‌ریزى شده یا تصعید (Sublimation) مى‌یابد. حس کنجکاوى کودک در جریان بازى او را به تفکر خلاّق، سازنده و ابتکار و خلاّقیت رهنمون مى‌سازد. بازى عامل جبران‌کننده یا جانشین کار است، به این معنى که تا زمانى که کودک توانائى انجام کار ندارد بازى جاى آن را گرفته و به‌عنوان عاملى در خشنودسازى او عمل مى‌نماید در این رابطه بازى نشانه‌اى از آرزوهاى برآورد نشده‌اى محسوب مى‌شود که در موقعیت واقعى امکان تحقق آن میسّر نیست. بازى در ایجاد الگوى رفتارى مطلوب و خاموش‌سازى رفتار نامطلوب مؤثر است و این نوع یادگیرى است، کودک در ضمن بازى با اسباب‌بازى‌هاى گوناگون، به مرور اندازه، رنگ، ترکیب، ارزش و اهمیت اشیاء را یاد مى‌گیرد و اطلاعاتى درباره محیط زندگى خود به‌دست مى‌آورد.  از بازى مى‌توان جهت پرورش خلاّقیت نیز استفاده نمود. عده زیادى از مردم مقدارى از وقت خود را صرف بازى‌هاى مختلف مى‌کنند که بعضى از آنها مى‌تواند روشى براى پرورش خلاّقیت باشد. بازى‌هاى فکرى از قبیل حلّ جدول، معما و بازى شطرنج مى‌تواند خلاّقیت را شکوفا سازند. اگر در بازى‌هاى سازنده‌اى مانند سبدسازی، مدل‌سازى و سایر کارهاى هنرى و دستى فرد خودش طرح را ساخته و به اتمام برساند خلاقیت بیشتر نمایان خواهد شد.

بازى به‌عنوان یک وسیله آموزشى هم مورد استفاده قرار مى‌گیرد. در مدارس پیش‌دبستانی، مهدهاى کودک و کودکستان‌ها با استفاده از بازى‌هاى مختلف به آموزش و پرورش کودکان اقدام مى‌نمایند این فایده بازى به‌صورت علمى توسط مونته‌سوری، دکرولى و دیگران پیشنهاد شده است و استفاده عملى از فراوانى دارد. شخصیت که به‌عنوان اساسى‌ترین موضوع علم روانشناسى و محور بحث در زمینه‌هاى انگیزش، ادارک، تفکر، عواطف، احساسات، یادگیرى و هوش و ... شناخته شده است نمى‌تواند از بازى و تأثیرات آن در رشد و تکامل خود بى‌نیاز باشد. بر اساس ارزیابى گاردنر مورفى (Gardner Murphy) بیشترین تأثیر مطالعات فروید در زمینه‌ي روانشناسى شخصیت بوده است، لذا با توجه به‌نظر فروید مبنى بر اینکه شخصیت عمدتاً در دوران کودکى شکل مى‌گیرد مى‌توان به نقش بازى و سایر فعالیت‌هاى خلاقه چون نقاشی، قصه‌گوئى و ... در رشد شخصیت انسان پى برد. این نکته که بازى در رشد شخصیت انسان تأثیر دارد شاید از بدیهى‌ترین موضوع و در عین‌حال پیچیده‌ترین آن باشد با این حال از زمان فروید که به نقش دوران کودکى در رشد شخصیت توجه بیشترى داده شده، بازى نیز به‌عنوان وسیله ارتباطى بین کودک و محیط، طرفدارانى پیدا نمود. حق کودک بر بازی را می‌توان حقی فراموش شده قلمداد کرد. علی‌رغم آن‌که از مهم‌ترین مصادیق حقوق اساسی کودکان می‌باشد، اما کمتر به ماهیت بنیادین آن پرداخته شده است. فلسفه‌ی روحيه‌ي تمایل به بازی از ابتدای آفرینش در وجود کودکان بنا نهاده شده و حق بر بازی یک حق انتخابی و مازاد نیست، بلکه در زمره‌ي حقوق اساسی و غیر قابل سلب قرار دارد و می‌بایست توجه ویژه‌ای به آن شود، زیرا سبب رشد و شکوفایی کودکان می‌شود. در مقابل نادیده گرفتن آن منجر به آسیب‌هایی بس جبران‌ ناپذیر و سلب آن از مصادیق نقض حقوق کودک می‌باشد. بر اساس ماده‌ي ٣١ کنوانسیون حقوق کودک به ابعاد فرهنگی، هنری از جمله کلیه‌ي‌ زمینه‌هایی که موجبات تفریح و آرامش و در نتیجه، پرورش خلاقیت‌های مناسب کودک را فراهم می‌آورد، اشاره شده و کشورهای عضو، موظف به محترم شمردن و فراهم نمودن و توسعه بخشیدن چنین حقی شده‌اند.

محمدمهدی سیدناصری

مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان

پایان//