طی یادداشتی به آزنیک مطرح شد

فضای مجازی، قاتل خاموش روابط اجتماعی کودکان

در عصر دیجیتال، فضای مجازی به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی افراد تبدیل شده است. در این میان، کودکان به دلیل کنجکاوی طبیعی و دسترسی آسان به تکنولوژی، بیشترین تأثیر را از این فضا دریافت می‌کنند. در ادامه به جزییات بیشتر در اینباره می‌پردازیم.

به گزارش پایگاه تحلیلی خبری آزنیک، اعتیاد به فضای مجازی، پدیده‌ای است که می‌تواند نه تنها بر سلامت جسمی، بلکه بر جنبه‌های روانی و اجتماعی کودکان نیز تاثیرات مخربی بگذارد. یکی از مهم‌ترین این جنبه‌ها، هوش اجتماعی است؛ مفهومی کلیدی که برای پرورش مهارت‌های ارتباطی و عاطفی در کودکان ضروری است. هوش اجتماعی، به توانایی درک و مدیریت روابط اجتماعی، همدلی با دیگران، و سازگاری با محیط‌های اجتماعی اشاره دارد. این مفهوم نخستین بار توسط ادوارد تورندایک (1920میلادی) معرفی گردید و از آن زمان، جایگاهی مهم در روانشناسی رشد و تعلیم و تربیت یافته است. هوش اجتماعی به کودکان کمک کرده تا مهارت‌های ارتباطی، همدلی، و حل تعارضات را در تعاملات روزمره خود به کار ببرند. هوش اجتماعی یکی از مولفه‌های اساسی رشد سالم روانی و اجتماعی کودکان است. کودکان دارای هوش اجتماعی بالا:۱-توانایی بیشتری در برقراری روابط دوستانه دارند؛۲- در محیط‌های آموزشی عملکرد بهتری نشان می‌دهند؛ ۳-از اعتماد به نفس بالاتری برخوردارند؛ ۴-مهارت بیشتری در مدیریت استرس و تعارضات دارند. 

کودکان با هوش اجتماعی قوی، در بزرگسالی به افرادی موفق‌تر و جامعه‌پذیرتر تبدیل می‌شوند، چراکه روابط بین‌فردی قوی‌تری برقرار کرده و در محیط‌های کاری و اجتماعی بهتر عمل می‌نمایند. اعتیاد به فضای مجازی به استفاده مفرط و کنترل‌ نشده از دستگاه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی اطلاق می‌شود. این رفتار در کودکان می‌تواند به شکل وابستگی به بازی‌های آنلاین، ویدئوها، یا شبکه‌های اجتماعی ظاهر شود. حال پرسش بسیار مهمی که بوجود می‌اید این است که چرا کودکان مستعد اعتیاد به فضای مجازی هستند؟ پاسخ این سوال را یاسد اینگونه مطرح نمود که؛۱-دسترسی آسان به دستگاه‌های دیجیتال؛۲-جذابیت بصری و تعاملی بازی‌ها و محتواها؛ ۳-نبود قوانین و محدودیت‌های مشخص در خانواده؛ ۴-ایگزینی فضای مجازی به جای تفریحات فیزیکی و تعاملات واقعی. 

پرسش بعدی و مهم‌تر این است که تاثیرات مخرب اعتیاد به فضای مجازی بر هوش اجتماعی کودکان چیست؟ 

کاهش تعاملات اجتماعی واقعی؛استفاده بیش از حد از فضای مجازی فرصت تعاملات رو در رو را از کودکان می‌گیرد. این مسئله باعث می‌شود توانایی درک احساسات دیگران و مهارت‌های ارتباطی به شدت کاهش یابد. 

ضعف در مهارت‌های حل مسئله و مدیریت تعارض؛فضای مجازی با ارائه‌ي محیطی غیر واقعی، به کودکان اجازه نمی‌دهد چالش‌های واقعی زندگی را تجربه کنند. در نتیجه، توانایی حل مسئله و مدیریت تعارضات در آنان ضعیف می‌شود. 

تضعیف همدلی و مهارت‌های عاطفی؛بررسی‌ها نشان داده‌اند که استفاده‌ي بیش از حد از ابزارهای دیجیتال می‌تواند همدلی کودکان را کاهش دهد که این پدیده ناشی از کمبود فرصت برای تجربه احساساتِ واقعی در تعاملات رو در رو است. 

اختلال در رشد مغزی مرتبط با هوش اجتماعی؛پژوهش‌های جدید در سال ۲۰۲۴ حاکی از آن هستند که استفاده‌ي مفرط از فضای مجازی می‌تواند بر ساختارهای مغزی مرتبط با شناخت اجتماعی و تصمیم‌گیری تاثیر منفی بگذارد. مناطقی همچون قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex) که مسئولِ تصمیم‌گیری و همدلی هستند، در این شرایط دچار آسیب می‌شوند. 

لازم است در آخر پیشنهادات عملی برای والدین و مربیان را بررسی نماییم؛ 

۱- ایجادِ تعادل در استفاده از فضای مجازی؛ والدین می‌بایست زمانِ مشخصی را جهت استفاده از دستگاه‌های دیجیتال تعیین کنند و بر نحوه استفاده کودکان نظارت داشته باشند. 

2- تقویتِ تعاملاتِ اجتماعی واقعی؛ کودکان باید تشویق شوند تا در فعالیت‌های گروهی، بازی‌های فیزیکی، و موقعیت‌های اجتماعی حضور یابند. 

3- آموزشِ مهارت‌های اجتماعی و عاطفی؛ با استفاده از داستان‌گویی، بازی‌های گروهی، و تمرین‌های عملی می‌توان هوشِ اجتماعی کودکان را تقویت نمود. 

4- الگوبرداری مثبت از سوی والدین؛ والدین خود باید الگویی برای استفاده مسئولانه از فضای مجازی باشند و به جایگزین‌های سالم همچون کتاب‌خوانی یا گفت‌وگوهای خانوادگی بپردازند. 

5- ارتقای سوادِ دیجیتال؛ آموزش نحوه‌ی استفاده بهینه و آگاهانه از اینترنت به کودکان می‌تواند از بروز اعتیاد پیشگیری کند. 

اعتیاد به فضای مجازی تهدیدی جدی جهت رشد هوشِ اجتماعی کودکان محسوب می‌شود. باتوجه به اهمیتِ هوش اجتماعی در زندگی فردی و اجتماعی، ضروری است که والدین و مربیان با رویکردی آگاهانه، تعادلی مناسب میان استفاده از فناوری و فعالیت‌های اجتماعی واقعی ایجاد نمایند. این امر نه تنها سلامتِ روانی کودکان را تضمین می‌کند، بلکه آینده‌ي تعاملاتِ اجتماعی آنان را نیز بهبود می‌بخشد. 

محمدمهدی سیدناصری 

مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان 

پایان//