نوجوانی چه دوره‌ای است و چه ویژگی‌ها و چالش‌هایی دارد؟

دوره نوجوانی از مراحل مهم و حساس زندگی هر شخصی محسوب می‌شود که بر روی سلامت روان و شخصیت فرد تا دوران بزرگسانی تاثیرگذار خواهد بود. بسیاری از مشکلات جسمانی، اجتماعی و روانی افراد در بزرگسالی، ریشه در دوران بلوغ و نوجوانی دارد. نوجوانی دوره‌ای بوده که از عصر مدرنیته و زندگی شهرنشینی به دوره‌های زندگی اضافه شده است. در گذشته فرد پس از دوران کودکی به دوران بزرگسالی وارد می‌شد و مسئولیت‌ها و وظایف مختلفی را برعهده می‌گرفت. حال در عصر شهرنشینی، دوره نوجوانی و چالش‌هایی که نوجوان باید با آن‌ها دست و پنجه نرم کند، بسیار حائز اهمیت بوده است و خانواده و جامعه باید با آگاهی و درک بالا نسبت به نوجوانان رفتار کنند.    

در اینجا تلاش خواهیم کرد تا اطلاعات مفیدی در ارتباط با دوره شیرین نوجوانی، ویژگی‌ها و چالش‌های آن در اختیار والدین قرار دهیم؛ بنابراین پیشنهاد می‌کنیم افرادی که به دنبال آشنایی با مشکلات نوجوانان هستند، مطالعه این مقاله را از دست ندهند.

سازمان بهداشت جهانی (WHO) در یکی از آخرین دسته‌بندی‌های سن، دو فاکتور مهم تغییرات در نقش اجتماعی (تغییرات در الگوی کار کردن، بحران‌های هویت و سن یائسگی) و تغییرات در قابلیت‌ها (تغییرات در وضعیت جسمانی، ناتوانی‌ها و کهولت سن) را برای تقسیم‌بندی دوره‌های سنی کودکان در نظر گرفته است. به‌طور کلی دوره‌های سنی به شرح زیر هستند:

·        سن کودکی (0 تا 17 سال)

·        سن نوجوانی (18 تا 25 سالگی)

·        سن جوانی (25 تا 65 سالگی)

·        سن میانسالی (66 تا 79 سالگی)

·        بزرگسالی (80 تا 90 سالگی)

·        پیری (100 به بالا)

در این میان دوره نوجوانی یکی از بحرانی‌ترین رده‌های سنی است که خانواده و جامعه باید با آگاهی و درک بهتر، بستر مناسبی برای شکل‌گیری شخصیت جوانان فراهم کنند؛ از این‌رو دوره نوجوانی یکی از سخت‌ترین مراحل زندگی به‌حساب می‌آید که نوجوانان با چالش‌های متعددی مواجه خواهند شد. در واقع نوجوانی شامل سه دوره تکاملی متفاوت اوایل نوجوانی (10 تا 13 سالگی)، اواسط نوجوانی (14 تا 17 سالگی) و اواخر نوجوانی (18 تا 25 سالگی) است که فرد را از دوره کودکی به دوره بزرگسالی و مسئولیت‌پذیری وارد می‌کند.

عموم مردم دوره نوجوانی را دوران طوفان، فشار و بحران می‌دانند اما واقعیت این است که فرهنگ جوامع بر روی علائم رفتاری نوجوانان تاثیرگذار خواهد بود و نوجوانان در بسیاری از کشورهای توسعه یافته این دوره را به راحتی سپری می‌کنند. اگرچه دوران بلوغ و نوجوانی همزمان با هم نمایان خواهند شد اما بسیار مهم است که بلوغ و نوجوانی از هم مجزا در نظر گرفته شوند. بلوغ و تغییرات فیزیولوژیکی در دوران نوجوانی کامل می‌شود اما این دو موضوع لزوما یکسان نیستند؛ زیرا بلوغ ممکن است در سنین مختلف چون 9 سالگی، 18 سالگی یا حتی اواخر دوران نوجوانی ظاهر شود. از علائم و نشانه‌های گذر روانی-رفتاری نوجوانان از مرحله کودکی به مرحله بلوغ، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

·        تغییرات فیزیکی

·        تغییر در تفکرات انتزاعی، نوع تفکرات و میزان هوش

·        بد اخلاقی و کم حوصلگی

·        مسئولیت‌گریزی

·        مصرف گرایی زیاد (موسیقی با صدای زیاد، مکالمه‌های تلفنی و ...)

·        تمایل بسیار کم در برقراری ارتباط با والدین و اطرافیان

·        بروز رفتار‌های تکانشی و واکنش‌های دفاعی در برابر افکار دیگران

·        تغییر در نوع پوشش

·        تاثیرپذیری از همسالان و دوستان نزدیک

·        و ...

بارزترین و مهمترین ویژگی روانشناسانه دوران نوجوانی، دستیابی به استقلال و اعلام خودمختاری است که به عنوان طلایی‌ترین دوران برای اعلام جدایی از نظام‌های ارزشی، باوری و فرهنگی خانواده، دوستان و جامعه شناخته می‌شود. در واقع این موضوع نوعی نیاز روانشناختی نوجوان بوده که فرد با دستیابی به آن به هویت مستقل و مسیر حرکتی در دوران بزرگسالی می‌رسد. دست یافتن به استقلال و خودمختاری در دو دوره طلایی زندگی یعنی 2 سالگی و دوره نوجوانی اتفاق می‌افتد. چالش‌های یک نوجوان در مسیر رسیدن به استقلال، اعتماد به نفس و پذیرفتن نقش اجتماعی بسیار زیاد است؛ از این‌رو دوران نوجوانی به عنوان حیاتی‌ترین مرحله زندگی و تعیین‌کننده سلامت روان و شخصیت فرد در دوران بزرگ‌سالی مطرح می‌شود. از مشکلات نوجوانان و چالش‌های یک نوجوان، می‌توان موارد زیر را نام برد:

·        چالش با خانواده (طغیان علیه مراجع قدرت)

·        چالش با همسالان و دوستان

·        چالش تغییرات بیولوژیکی و افزایش هورمون‌ها در سن بلوغ (بروز نیازهای جنسی)

·        بحران هویت و رشد شخصیتی

·        ترس از آینده (بحران نوجوانی در ارتباط با تحصیلات، چگونگی تامین اقتصادی و تشکیل خانواده)

·        چالش استقلال مالی       

دوران بلوغ پسران مرحله‌ای از رشد بوده که معمولا همزمان با دوره نوجوانی اتفاق می‌افتد که در آن، فرد تغییرات سریع فیزیکی را تجربه می‌کند و نحوه تعامل با دیگران و درک مسائل مختلف با تغییراتی مواجه خواهد شد. بلوغ جنسی پسران از حدود 11 تا 13 سالگی آغاز شده و تا چندین سال ادامه دارد. از مشکلات دوران بلوغ پسران در دوره نوجوانی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

·        دو‌ رگه و کلفت شدن صدا برای مدتی

·        تغییرات پوستی چون ظاهر شدن جوش یا آکنه در قسمت‌های مختلف بدن به دلیل تغییرات هورمونی

·        نیاز شدید جنسی از نظر روانی

·        انزال در شب

·        انزوا، گوشه نشینی و کم حرفی

·        عصبانیت و پرخاشگری بسیار زیاد

·        رشد مو در زیر بغل و سایر نقاط بدن

دوران نوجوانی با تغییرات عمده ظاهری و درونی در فرد چون تغییر و تحول جسمانی و هورمونی، تغییر در نقش‌ها و مسئولیت‌ها همراه است. بحران نوجوانی باید توسط والدین و جامعه به‌گونه‌ای مدیریت شود که شخصیت نوجوان برای دوران بزرگسالی به خوبی شکل گیرد؛ زیرا ریشه اغلب مشکلات اجتماعی، روانی، جسمانی و رفتارهای ناسالم در بزرگسالی، دوره نوجوانی است.